Kişi adları filoloji, dilbilim, kültür tarihi ve halkbilim çalışmaları
bakımından önem taşımaktadır. Kişilere verilen isimler, bir milletin kültürü
ile çok sıkı bağları vardır. Bunun yanında isimler insan için taşıdığı değeri
de yansıtmaktadır. Dünyanın birçok yerinde çocuklara isim verilirken hoşa
giden, sevilen, saygı duyulan nesne ve kişilere verilen isimlerin seçilmesinde
özen gösterilir (Aksan 2003: 115). Yeryüzünde ad verme olgusundan mahrum olan
bir topluluk ya da millet göstermek mümkün değildir. (Taş 2005: 106). Bu
bağlamda Türklerde şahıs isimleri çok renklilik taşımaktadır.
Bugün, dünyada Balkanlardan Çin settine kadar geniş
bir coğrafyada, tarihin derinliklerinden beslenerek günümüze kadar süregelen köklü
bir Türk kültürü sergilenmektedir. Bu derece geniş coğrafyada yer alan Türk
kültürü, zengin bir mirasın ve birikimin eseridir. Hayatın her alanını ihata
eden Türk kültürünün zenginliğini, Türk boylarının çocuklarına verdikleri
isimlerde de görmek mümkündür. Çocuklara verilen isimler, Türklerin; dünyaya
bakışını, değer yargılarını, inançlarını, ümit ve korkularını; tabiata, insana
ve eşyaya yaklaşımını gösteren önemli kültürel değerlerdir. Şahıs isimleri
verildiği döneme ait bazı ipuçlarını bünyesinde taşıması yanında, Türklerin
tesirinde kaldığı kültürlere de işaret etmektedir. Bu yönüyle Azerbaycan
sahasındaki şahıs isimleri incelemeye değer kültürel unsurlardır.
Diğer Türk boylarında
olduğu gibi Azeri Türklerinde de İslamiyet öncesi dönemde şahıs isimlerinin
birçoğu Türkçe isimlerden oluşmaktadır. Çok az da olsa bu dönemde yabancı
menşeli isimler tercih edilmiştir. Bahsedilen dönemde Türklerin çocuklarına verdikleri
isimlerin birçoğunun erkeklerde; yiğitlik, kahramanlık, mertlik, sağlamlık,
değerlilik; kızlarda ise zariflik, incelik, güzellik anlamı taşıdıkları
görülmektedir: Tegin, Alptekin, Altuntaş, İltekin, Barsbey, Alparslan, Alpertunga,
Batur, Baturalp, Baybars; Gümüşhatun, Çiçek, Ayçiçek, Yultuz, Begüm, Hatun
gibi (Aydın 2002: 3).
Türklerin İslamiyet’i
seçmesiyle birlikte şahıs isimleri de değişmeye başlar. Bu süreçte çocuklara
verilen isimlerin bazılarının Fars menşeli olması dikkat çekicidir. İslamiyet’in
kabulüyle birlikte tercih edilen isimlerin manevi değerlerle irtibatlı olduğu
görülmektedir. Bu dönemde çocuklara verilen isimleri şu şekilde sınıflandırmak
mümkündür:
a) Allah’ın doksan dokuz
ismiyle bağlı olan isimler: Rahim,
Rahman, Mabud, Fettah, Samet, Halik, Kerim vb.
b) Peygamber isimleri: Mehemmed, İsa, İbrahim, İsrail, Yakup, Yusif,
Musa, Süleyman gibi.
c) Din büyükleri: Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Henife, Harun,
Reşid, Fatma, Zehra, Ayişe, Zübeyda vb.
d) İmamların isimleri ve
lakapları: Eli, Heyder, Mürteza,
Merdan, Hesen, Mücteba, Hüseyn, Ebülfezl, Abbas, Zeynal, Abidin, Seccad, Bağır,
Cefer, Sadik, Musa, Kazım, Tağı, Nağı vb.
e) Melek isimleri: Mikail, Cebrail, İsrafil vb.
Azerbaycan’ın Ruslar tarafın işgal edilmesiyle
birlikte, özellikle de Sovyetler Birliği döneminde, çocuklara verilen bazı
isimlerde de değişiklikler olmaya başlar. Bu dönemde çocuklara verilen
isimlerin Sovyet ideolojisiyle bağlantılı olması dikkat çekicidir. Bahsedilen
dönemde Azerbaycan şahıs adlarına; İnkılap, Şura, Merkez, Sovet, Zehmet,
Narkom, Kolhoz, Savhoz, Teşkilat, Kombayn, Samovar, Stekan, Mükafat, Prokurur
gibi is[i]imlerin
yanında, Esmiralda, Ofeliya, Makbet, Hamlet, Nelli, Eflatun, Şota, Maksim,
Tamara, Laura, Larisa, Janna, Afina,
Spartak, Venera, Roza, Emiliya, Tamilla, Telman gibi isimler
eklenmiştir.
Bazıları daha da ileri giderek Ninel
(Lenin’in isminin tersine okunuşu), Vilen, (V-lademir+ İ-liç,
Len-in;) Melis (M-arks, E-ngels, Lenin, İ-osif,
S-talin isimlerinin birinci harflerini bir araya getirerek) gibi isimler
de yapmışlardır (Aydın 2002: 3). Türkolog Minehanım Tekleli milli kültüre karşı
uygun olmayan Roman, Roza, Novella, Alina, Stella, Telman gibi isimlerin hala bazı ailelerde çocuklara
verildiğini belirtmektedir.[ii]
Nogay isimleri üzerine çalışma yapan Oğuz Kazak ve Nogay isimlerinin birbirine
benzediğini belirtmektedir (Oğuz 1999: 66). Türk boylarındaki çocuklara verilen
isim benzerliğe Azerbaycan sahasındaki şahıs isimlerini de katabiliriz.
Azerbaycan’da verilen şahıs isimlerinin Nogay şahıs isimlerine birçok yönden
benzediği görülmektedir.
İsim Verilmesi:
Eski Türklerde herhangi
bir şahsa isim verilebilmesi için gencin bir kahramanlık göstermesi,
yiğitliğini ispat etmesi gerekmektedir. Ortaya koyduğu başarı gencin isim
almasında önemli bir ölçüttür. Dede Korkut destanlarında gence elde ettiği
başarıya göre ad verilir. Anne ve babanın önceden verdiği isim unutulur. Genç
kazandığı isimle anılagelir. Destanda boğayı yenen alt eden gence ‘’Boğaç’’
ismi verilmesi gibi. Türklerde genç yeni kahramanlıklar gösterdikçe aldığı
isimlerde göstermiş olduğu başarıya göre değişir (Paşa 1996: 29). Eski
Türklerde ad koyma geleneklerinden birisi de doğumdan sonra loğusa kendine
geldiği anda ilk gördüğü şeyin adı verilir. Aynı geleneğin bugün Altay
Türklerinde biraz değişerek devam etmektedir. Loğusa bittikten sonra annenin
yanına ilk girenin ismi verilir. Bu geleneğe bağlı olarak bugün Altay
Türklerinde odaya ilk giren Ruslardan da olduğu için birçok Altay Türkü Rus
ismi taşımaktadır. Diğer taraftan daha önce çocukları ölen ailelerin ad koymada
takip ettikleri yol dikkat çekicidir. Bahsedilen aileler yeni doğan
çocuklarının yaşaması için ona Dursun, Duran, Durmuş, Durak, Yaşar, Satı,
Satılmış gibi isimler verirler (Aksan 2003: 120).
Ad koyma ve seçimi dini ve
kültürel olmak üzere iki yönden önem arz etmektedir. Bazı toplumlarda ad koyma
geleneği, inançlar ne olursa olsun, mensup olduğu milleti açıkça ortaya koyan
ipuçları taşımaktadır. Bunun yanında din birliğinden kaynaklanan, milliyet
farkı gözetmeksizin ortak olarak kullanılan isimler vardır (Ağırman 1998: 126).
Aydın Abi Aydın’ın
belirttiğine göre son zamanlara kadar Azerbaycan’da çocuklara isim verilirken
dünyaya gözlerini açan çocuğun doğum yılı, ayı, günü, saati bazen de dakikası
Kuranın bir yerine kaydedilir. Ailenin ileri gelenlerinden birisi gözlerini
yumar, Kuranı açar, çıkan sayfadaki ismi çocuğa verir. Şayet açılan sayfada
isim yoksa çıkan ilk kelimeyi çocuğa isim olarak verir. Bu adetten dolayı da
Azerbaycan’da Muhammed, Hesen, Hüseyn yanında Yasin, Sure, Aye, Tükezban
isimleri de görülmeye başlar (Aydın 2002: 4).
Bugün Azerbaycan’da bazı
ailelerde çocuklara isimler ailedeki yaşlı şahıslar tarafından verilmektedir.
Azerbaycan’da Sovyet öncesi dönemde birçok aile çocuklarına isim verirken bir
kulağına ezan diğer kulağına da kamet okumaktadır. Sovyet döneminde azalan bu
adetin son zamanlarda bazı ailelerde tekrarlanmaya başladığı görülmektedir.
Azerbaycan’da isimlerin
taşıdıkları manaların çeşitlilik göstermektedir. Azerbaycan halkı çocuklarının
cesaretli olması için Mübariz, Kahraman, Cesaret, Korkmaz gibi isimler verirken
akıllı ve bilgili olması için de Akil, Âlim, Vagif isimlerini sağlıklı ve koçak
olması için de Polat, Demir, Daşdemir isimlerini verirler (Kurbanov 1993: 7).
Lakaplar:
Dilde şahıslara verilen
lakaplar önemli yer tutmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde lakap verme ifadesi
“ayama, legeb, legeb koymak, ayamalamak” gibi terimlerle ifade edilir. Lakaplar
insanların görünüşü, nesli, mesleği, milliyeti, sanatı ile ilgi verilen
isimlerdir.[iii]
Azerbaycan’da lakaplar çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Azerbaycan’da en çok
kullanılan lakapları şu şekilde tasnif etmek mümkündür:
a) Ferdin rengi ile ilgili
lakaplar: Arap Allahverdi
(Esmer olduğu için), Petro Hüseyn (Sarı olduğu için), Kara Nıkolay
(Esmer olduğu, Rusça bildiği için), Uru Gulu (Sarışın olduğu için) vb.
b) Şahsın güzelliği ya da
çirkinliği ile ilgili: Göyçek
Fatma, Pet Abbas, (Dudakları ve yüzü çirkin olduğu için verilmiş), Pezi
Hübbet (Çirkin olduğu için).
c) Şahsın saçı ve başı ile
ilgili: İki başlı Fereç
(Alnı ve başının ortası dik olduğu için), Kekilli Fatma, Ağbaş Sekine
(Saçı beyaz olduğu için) Gaşka Zakir, Gırtmir Abi (Kel olduğu için)
d) Şahsın gözü ile ilgili
lakablar: Kor Aşık, Göygöz
Koca, Karagöz Abasgulu, Gıyıg Elekber, Taygöz Nurali, Dördgöz Elsever, Parpar
Novruz (Mavi gözlü), Dombagöz Bayram, Kırmızgöz Ağalar, Gıpıg Eyyub vb.
e) Şahsın yüzü, bıyığı,
sakalı, burnu, kulağı, ağzı ile ilgili: Çilli Çiçek, Çapık Abbas, Çopur Recep, Goğal
Turap (Yüzü goğal gibi kipkirdedir), Dikbıg Dadaş, Çalpıg Helagü, Yanıg
Güleli, Çal Çefer, Uzunsaggal Gurbanali, Üçdudak Abbas, Uzunburun Hüdaverdi,
Pelebıg Ramazan, Topsaggal, Kulağıçırıg Emirulla vb.
f) Şahsın boyu ile ilgili: Curubbu Hüdaverdi, Ucubulug Karman, Cırtdan
Fereç, Dıbır Eli, Cüce Necefgulu, Cürü Hesen, Küpeboy Kerimbala, Pota Yehya,
Cuggulu Rena, Tösü Feridun, Gödek Ehmed, Uzun Hesen, Cır Saleh, Lüme Fatma vb.
g) Şahsın zayıf ya da şişman
olmasına göre: Dıngır Abbas,
Pota Bahşeli, Yekeper Hesen, Arıg Hüseyn, Gönbul Eldar, Buğa Mecid, Skelet Adil,
Sümük Cefer, Pazag Veli, Pezeveng Hesen, Sıpa Ramazan vb.
h) Şahsın diğer organları ile
ilgili: Uzungıç Mollabacı,
Baldır Tükezban, Taygıç Kazım, Eyri Gıssa, Gozbel Ferhad, Maytah Eli,
(Çolak), Taytah Mehdi (Topal), Şata Zümrüt (Sakat) vb.
i)
Diğer bazı lakaplar: Sarı donlu Selcan, Şalvar Edil
(Pantolonunu yukarı çektiği için), Firma Şahveren (Modaya göre giyindiği
için), Karadonlu Gülsüm (Eşi için on yıldır yas tuttuğu için), Torbaşinel
Kerem (Boyu kısa şineli büyük olduğu için), Keköy Eli (Peltek), Fısfıs
Eli, Kekeç Hüseyn, Harhuşa Telli (Göğsü hırıldadığı için), Dargursag Eli
(Sabırsız), Lotu Abbas (Dolandırıcı), Garaçı Rita (Hilekar), Dember
Ehmed (Kendini beğenmiş), Tülkü Hesen, Dagga Kemal (Kendini
beğenmiş), Meşedi Hesen (Düzenbaz), Zalim Rza, Melun Sadık, Düdük
İsmail (Karekteri zayıf), Eyyaş Memed, Kövez Eli (Boşboğaz) vb (Paşa
1996: 125-132).
Ad Günü:
Azerbaycan’da çocuğun
doğum günü tarihi gün olarak kabul edilir. Bu gün çocuğun anne ve babası için
unutulmaz bir gündür. Her yıl aile ve çocuk için önem arz eden bu gün kutlanır.
“Ad Günü” artık Azerbaycan’da adet haline gelmiştir. Doğum gününde ziyafetler
verilir. Bu günün önemine binaen şiirler okunur, şarkılar söylenilir. Şairler
şiirleriyle “Ad Günü”ne renk katarlar:
Elvan
çiçeklerle bezenir eyvan,
Bayram
paltarını geyinir anan…
Gohumlar,
komşular iki bir, üç bir,
Elleri
çiçekli dökülüp gelir.
Gül
gibi ferahla açılır yüzün,
Senin
ad günündür ay oğul, bugün.
Ömrünün
bağında gül açar bahar,
Bunun
da bir şevki, bir celalı var…
Ne
keman dincelir, ne tar dayanır,
Ferahlı
gözlerde sevinçler yanar;
Aleme
sığmaz çalan çağıran,
Sofrada
yemekler değişir her an…
Konaklar
söz alıpı değişir bir bir;
-Dünyada
herkesten şirindir evlat,
Büyük
bir milletin fahridir bu ad,
Aziz
Babek adı…
-Mübarek
olsun!
-Senin
sağlığına!
-Hoşbaht
ol kuzum!
O.
Sarıvelli
Son zamanlarda “Ad Günü”
sabırsızlıkla beklenen günlerden birisidir. Toplumun ileri gelenleri için elli
yaşını tamamlayanlar için özel kutlamalar yapılır. Sonradan her on yılda bir
defa aynı coşkuyla bugün tekrar kutlanılır. Vefat edenlerin isimleri ise
herhangi bir müesseseye verilmek suretiyle ölümünden sonra da yaşatılır
(Kurbanov 1993: 33).
İsimlerin Tasnifi:
1. Akrabalık anlayışıyla ilgili
şahıs isimleri: Azerbaycan’da
akrabalık isimleri yapılırken emi, dayı, ata, kardaş, dede, baba, bala gibi
akrabalık anlamı taşıyan isimler kullanılır:
Balaemi, Hanbaba, Hacıbaba, Dedehan, Dedecan, Ağababa, Atabala,
Atahan, Atakişi, Balaoğlan, Balakardaş, Ağada, Dadaşbala, Ağaemi, Kadimağa,
Kadimbala, Kadimbeyim, Kadimhan, Balahasan, Balahüseyin, Balağa, Atabala,
Atabey, Babaseyid, Dedecan, Dedekişi, Hacıdayı vb. Akrabalık ve yakınlık anlamı
taşıyan kız isilerine ise şu örnekleri veebilir: Nenekızı, Nenehanım, Anahanım,
Gülbacı, Hanbacı, Balakız, Anakız. Kadimbacı, Balahatın, Balahanım, Anahanım,
Anagü vb.
2. Arap menşeli isimler: Türklerin İslamiyeti kabul etmesiyle birlikte
Arapça isimler de Türkçeye girmeye başlar. Erkek isimleri: Mustafa, Ahmed,
İsmet, Kamil, Kadir, Arif, Beşir, Bilal, Vahid, Valeh “vurulmuş, medfun olmuş”,
Vahab, “vehhab”dan bağışlayan”, Gabil, Gafar, Gaffar, Gafil, Gafur, “gafurdan
bağışlayan”, Gail, “inanmış, aklı yatmış, söyleyen”, Gerib, Kudret, Dövlet,
Ebdul, Ebdülkerim, Halit, Ebdurrahman, Ebubekir, Ebulkasım, Edalet, Elif, Emin,
Ehad, Ehsen, Zakir, Zahir, Zahid, Zeki, Zeydulla, Zülfü, İmameli, İkram, İlham,
İngilap, İrfan, Yunus, Yasin vb. Kız isimlerinden bazıları ise şunlardır:
Afag, Gemer, Edile, Emine, Efife, İlhame, İntizar, İffet, Kemale, Kebire,
Mahire, Medine, Melake, Meleyke, Melek, Metanet, Mefkure, Mehluge, Nazime,
Naile, Nahide, Refige, Fatime, Fatmanise, Fatma, Hecer, Hafize, Şeref, Şeker,
Cavide, Cennet, Cemile, Şerife vb.
3. Artık kız çocuk
istemiyoruz anlamı taşıyan isimler: Birçok aile için çocuk olmaması sıkıntı olduğu gibi, birçoğunda da
çocukların tamamının aynı cins olması rahatsızlık verebiliyor. Bu durum
Azerbaycan’da isimlere de yansımış. Birçok aile artık kız çocuk istemiyoruz
anlamına gelen isimleri kız çocuklarına vermiştir. Bunlardan bazıları
şunlardır: Tamam, Yeter, Besti, Bestigül, Bestikız, Kızbes, Gülbes,
Kıztamam, Kızyeter, Tamamgül, Oğlangerek, Kifayet, Kızyeter, Gültamam, Kızyeter
vb.
4. Askerlikle ilgili isimler: Askerlikle ilgili isimleri birkaç gruba ayırmak
mümkündür. Bunlar;
a) Silah adıyla ilgili olanlar: Kılınç,
Kaman, Kamandar, Kamanzar vb.
b) Rütbe ve rütbeye bağlı
isimler: Esger, Elesger, Zabit, Serkar, Serdar, Koşun, Alay vb.
c) Barış ifade eden isimler: Sülhiyye,
Sülhsever, Sülhnur Sülhnure, Sülhzer gibi (Kurbanov 1993: 15).[iv]
5. Batı menşeli isimler: Sovyetler Birliği döneminde bu kategorideki
isimlerin bazı aileler tarafından tercih edildiği görülmektedir. Batı menşeli
isimlerin sayısı çok değildir: Telman, Litvin, Roman, Rafail, ”İbr.
Allah iyileştirdi anlamına gelmektedir” Mayis,”Yılın beşinci ayı, bu
ayda doğanlara verilir”, Mayise, Novella, Flora, “bitkiler alemi”, Roza,
Aida “Mısır hükümdarlarının birisinin kızının adı, Yunan tanrıçalarının
oğullarından birisinin hanımının ismi, eski Yunanca’da aida bülbül demektir
(Mirzayev 1985: 16). ”Geyser “Azerbaycan sahasına çok eski dönemlerde
girmiştir. İlk defa XII. yüzyılda Nizami’nin Leyla ve Mecnun eserinde de
geçmektedir:
Onun
kapısında mehterdir Geyser,
Fağfur
onun kapısında gelip dilenir.
Daha sonra Vagif XVIII. yüzyılda sevgilinse şu
şekilde hitap eder:
Fağfurum,
Geyserim, Cemşidim, Cemim,
Hosrovum,
Hakanım, Şah-i ezemim…
Geyser
isminin Kesar, Kayzer, Kansler şeklinde farklı telaffuzları da vardır. Arap
tarihçiler bu ismi Geyser şeklinde kullanmışlar ve isim Doğuda bu şekliyle
meşhur olmuştur (Mirzayev 1985: 61).
6. Birleşik isimler: Azerbaycan sahasında birleşik isimler yaygın
olarak kullanılır. Erkek isimlerine; Memmedali, ebdüleziz, Eliheyder,
Heseneli, Ceferkulu, Kulamhüseyn, Ebdülletif, Melikmemmed, Eliesger, Mirzeli,
Elabbas, Elisa, “Ali+İsa”, Ağaverdi, Elimirza, Hacıbala, Seyidmehmed, Hanbaba
örneklerini verebiliriz. Kız isimleri: Kiçikhanım,
Beyimhanım, Bircehanım, Banıçiçek, Badagul, Bedirçahan, Yahşıhanım, Meleknise,
Sultannise, Nurcahan, Narhanım, Anahanım vb.
7. Bitki ve Çiçeklerle ilgili
isimler: Azerbaycan Türkçesinde
bitki isimleriyle ilgili birçok şahıs ismi vardır. Erkek isimleri: Gülehmed,
Gülhüseyn, Gülağa, Gülalı, Ağagül, Gülmurad, Gülniyaz, Gülpaşa,Güloğlan, Gülbaba,
Gülbala, Gülhesen, Gülhan vb. Kız isimleri daha çoktur: Gerenfil,
Yasemen, Reyhan, Benövşe, Lale, Nane, Nergiz, Gönce, Çiçek, Çemen gibi. Gül
isminin birçok şahıs ismiyle kullanıldığı grülmektedir: Güllü, Gülçiçek,
Gülşen, Gülşad, Gülzar, Gülnur, Gülbadam, Güldeste, Gülbacı, Gülsefa, Gülhar,
Gülçöhre, Gülcemal, Gülcehan, Gülbahar, Yazgül, Tezegül, Gülgöz, Gülbeniz,
Gülnaz, Gülruh, Gülüstan, Gülhanım, Tekgül, Gülfidan, Gülsona, Gültamam,
Gülşeker, Güldane, Gülendam vb.
8. Boy, millet adı taşıyan
şahıs isimleri: Azerbaycanda
birçok aile çocuklarına Türk boyları ile ilgili isimler vermiştir: Oğuz,
Kaçar, Özbek, Bayat, Laçın, Selçuk, Türkalp, Türkcan, Tümtürk, Türkdoğdu,
Türkdoğan, Türkdoğmuş, Türkekul, Türkeli vb. Kız isimleri: Türkanhatun,
Türkan vb.
9. Çocuğun akıllı-olgun,
becerikli, güzel ve zengin olması için verilen isimler: Her anne baba çocuğunun akıllı, becerikli, güzel
ve zengin olmasını arzu eder. Bu temenni isimlere de yansımıştır. Azerbaycanda
çocuğun akıllı olması için şu isimler verilir: Akil, Alim, Vagif, Maarif,
Kamal, Kamil vb.
10. Çocuğun çok yaşaması ve
ölmemesi temennisiyle verilen isimler: Çocuklarını kaybeden bazı aileler yeni doğan çocukların hayatta
kalmalarını temenni ettikleri bazı isimler verirler: Dursun, Dayandur,
Dönmez, Yaşar, Dursune, Solmaz, Durmuş, Dusuneli, Sönmez, Minyaşar, Durası,
Ölmez vb.
11. Eşya ve bazı cisimlerle
ilgili isimler: Birçok aile de
bazı değerli eşyalarla ilgili isimleri çocuklarına vermiştir: Ayna, İpek,
Sedef, Kumaş, Gelem, Gelemnur, Gelemzer, Demir, Polat, Gümüş, Polathan,
Daşdemir, Zergelem, Zernur, Zernure, Zerhanım vb.
12. Fars menşeli isimler: Azerbaycan Türkçesinde Farsçadan geçen birçok
şahıs ismi vardır. Erkek isimleri: Bülend, Agah, Behtiyar, Efken, Ferhad,
Niyaz, Serhed, Hosrov, Şadan, Şahbaz, Şahsuvar, Şahpara, Karman, Şemistan Kız isimleri: Nadide, Nazik, Nardane,
Nazperi, Nesrin, Nilüfer, Servinaz, Şelale, Natevan, Şirinnaz, Şirinnaz,
Terane, Lale, Kezban vb.
13. Gök cisimleri ile ilgili
isimler: Azerbaycanda birçok aile
gök cisimleriyle ilgili isimleri çocuklarına vermektedir: Bunlardan bazıları
şunlardır: Zöhre, Hilal, Gemer, Ulduz, Aybeniz, Gülay, Aygül, Aypara, Aysel,
Ayseli, Aysev “Ay gibi sevimli”, Aysen, Aysenem, Aysoy, Aysun, Mehtap,
Mehtaban, Mehpare, Gemercan, Gemergül, Gemerhan, Gemerhanım, Gemeriyye,
Gemernaz, Gemerşah, Ulduz, Ulduze vb.
14. Güllü isimler: Azerbaycan’da gül kelimesiyle birleşik isim
oluşturan yüzlerce şahıs ismi bulunmaktadır. Erkek isimleri: Gülağa,
Gülhesen, Gülmemmed, Gülkasım, Güloğlan, Gülpaşa, Gülrza, Gülzaman, Gülverdi;
Kız isimleri: Destegül, Deryagül, Eldegül, Esligül, Elvangül, Esmegül,
Çiçekgül, Bestegül, Ağcagül, Arzugül, Badamgül, Bacıgül, Bağdagül, Bestegül,
Çemengül, Cahangül, Çöhregül, Fidangül, Göyçekgül, Gelingül, Güldane, Gülden,
Gülnaz, Gülalı, Gülbaba, Gülçin vb.
15. Güven ve itimatla ilgili
isimler: Emin, Etibar, Etimad,
Emine vb.
16. Hem kız hem de erkeklere
verilen isimler: Türkiyede olduğu
gibi Azerbaycanda da hem erkek çocuklara hem de kız çocuklara verilen ortak
isimler mevcuttur: Mehebbet, Bahar, Balaca, Dilaver, Zülfü, Yadigar, Yaver,
Yakut, İltifat, Şövket, Şerbet, Hilal, Şeker, Seyda, Hurşid, Vüsal, Vefa,
Etibar, Almaz, Küdret, Afet, Tale, Mehman, Ülfet, Hanife, Hesret, Gemer, Şirin,
Seyran, Edalet, Gismet, Vüsal vb.
17. Hayvan isimlerinden
esinlenerek verilen isimler: Aslan,
Şiraslan, Şirbala, Şiroğlan, Şirzad, Şireli, Ahu, Ceyran vb.
18. Kafiyeli isimler: Bazı ailelerde isimler kafiyeli yapılmıştır.
a) Baba ile Oğul adının
kafiyeli olması:
Baba
adı: Çocuk
adı:
Cavid David
Mahir Zahir
Rahim Haşim
b) Anne ve kızının isminin
kafiyeli olması:
Anne adı: Kız adı:
Halide Valide
Selime Alime
Gülare Dilare
c) Erkek kardeşlerin
isimlerinin kafiyeli olması:
Hamid,
Zahid, Halid, Vahid
Cefer,
Sefer, Meher, Ekber
Karman,
Nihan, İmran
d) Kız kardeşlerin isimlerinin
kafiyeli olması:
Kübra,
Suğra, Tura
Tünzale,
Ramile, Kamile,
Şefige,
Tofige, Refige
e) Erkek kardeş ve kız
kardeşlerin isimlerinin kafiyelenmesi:
Azer,
Hecer, Nezer,
Gövher,
Hüner, Heyder
Ehliman,
Ferman, Huraman (Kurbanov 1993:
32).
19. Kıymetli taşlarla ilgili
isimler: Güzellik ve zarafet
ifade eden bu tür isimler daha çok kız çocuklarına verilmektedir. Erkek
isimleri: Altuner, Altunhan, Altıntay, Altınok; Kız isimleri: İnci,
Füruze, Gövher, Almaz, Brilyant, Dürdane, Dürefşan, Düre “büyük inci”,
Dürtekin, Dürnise, Dürrüşehvar, Yakut vb.
20. Kuş isimleriyle ilgili
şahıs isimleri: Göyerçin,
Keklik, Tovuz, Şahin, Şahine, Bülbül, Endelib vb.
21. Meşhur şahısların isimleri: Fizuli, Babek, Nizami, Hetai, Nigar, Nesimi,
Hakani vb.
22. Sayı ve miktar belirten
isimler: Azerbaycan’da sayı,
miktar anlamı ifade eden şahıs isimleri de vardır. Kız isimleri: Yegane,
Birçe, Birçehanım, Minnur vb. Erkek isimleri: Vahit, İlkin gibi.
23. Tabiat ve tabiat olayları
ile ilgili isimler: Daha çok
erkeklere verilen isimlerdir: Yıldırım, Tufan, Leysan, Bulut, Boran
gibi.
24. Yer adları, coğrafi
bölgeler ve yerleşim yerleriyle ilgili isimler: Menzere, Sahil, Zirve, Serhed, Sema, Şelale,
Mühit, İklim vb.
25. Zamanla ilgili isimler: Seher, Gündüz, Bahar, Zaman, Recep, Ramazan,
Bahare, Recepeli vb.
26. Doğduğu günle ilgili
isimler: Bayram, Bayrambeyi,
Cüme, Novruz, Şaban, Yaybeyi, Yazgülü, Aşure, Ramazan vb.
27. Tahrip olmuş isimler: Bazı isimler halk arasında asıl telaffuzundan
farklı şekilde söylenilir: Avdıeli, (Ebdüleli), Alo (Eli), Behşeyiş
(Behşiş), Möhübbet (Mehebbet), Bilore (Billure), Kürsum (Gülsüm), Niyar
(Nigar), Safo (Sefure, Seyfettin, Seyfi), Sedro (Sedrettin), Sonkulu
(Hüseyinkulu), Firdovs (Firdevs), Müzeye (Müzeyyen) vb (Aydın 2002: 9). [v]
28. Son zamanlarda Arapça
isimlere benzetilerek yapılan isimler: Azerbaycan’da son zamanlarda Arapça isimlere benzetilerek yapılan şahıs
isimleri de çocuklara verilmektedir: Çinare,
Ceyhune, Sahile, Ulduze, Aynure, Nurane, Vüsale, Həyalə vb.
Bu isimler Arapçadaki Cemile, Adile, Halime gibi isimlere benzetilerek yapılmıştır (Tekleli 2007: 10).
SONUÇ:
Çocuklara verilen isimler,
Azerbaycan halkının dünya görüşünü, hayata bakış açısını ortaya koymaktadır.
Azerbaycan’da bazı aileler çocuklarına tarihe mal
olmuş şahsiyetlerin isimlerini verirken bazıları da dini hassasiyetleri
münasebetiyle din büyüklerinin taşıdıkları isimleri tercih etmektedirler.
Ailede en değerli varlık olan çocukların uzun ömürlü, zengin, âlim,
yiğit gibi arzu edilen vasıflarda olması amacıyla çocuklara bu manalara gelen isimler
de verilmektedir. Azerbaycan’da dönemlere göre çocuklara verilen isimlerde de
farklılık olduğu görülmektedir. Bu ülkede ad verme geleneği Türk kültür ve
geleneğine uygun olarak süregelirken aynı zamanda Rusların bu coğrafyada boy
göstermeye başladığı dönemden itibaren, özellikle de, Sovyetler Birliği
döneminde çocuklara verilen isimler de farklılıklar görülmeye başlar. Bu
dönemde bazı aileler çocuklarına Sovyet ideolojisiyle ilgili isimler verirler.
Sovyet sonrasında bahsedilen isimlerde kayda değer azalma görülür. Kısaca
çocuklara verilen isimler, Azerbaycan halkının değer yargılarını, dünyaya
bakışını, örf ve adetlerini, tesiri altında kaldıkları kültürleri ortaya koymaktadır.
Bu yönüyle isimler milletlerin değer yargılarını sergileyen önemli kültürel
unsurlardır.
Ağırman, Cemal, Ad
Koyma ve Hz. Peygamberin Adlara Karşı Tutumu, Sivas: İlahiyat Fakültesi
Dergisi: 1998.
Aksan, Doğan, Her
Yönüyle Dil, Ankara: TDK Yayınları, 2003.
Aydın, Aydın Abi, Şehs Adları Lügeti, Bakı: 2002.
Kurbanov, Afat, Uşağa
Nece Ad Seçmeli, Bakı: 1993.
Mirzayev, Osman, Adlarımız,
Bakı: 1985.
Oğuz, Mustafa, Uluslararası Doğu Üniversitesi Dergisi,
Dağıstan: 1999.
Paşa, Aydın, Azerbaycan
Şahs Adları, Bakı: 1996.
Taş, Hülya, Uludağ
Üniversitesindeki Öğrenci Adları Üzerine Yapılan Bir Araştırma, Milli Folklor Dergisi, Yıl 17, Sayı 65, 2005.
Tekleli, Minehanım,
Basılmamış ‘’Sözüm Var’’ başlıklı makalesinden alınmıştır, Bakü: 2007.
Hiç yorum yok :
Yorum Gönder